محمد باجی قائد سبسی، رئیس‌جمهور تونس که روز پنجشنبه ۲۵ ژوئیه ۲۰۱۹، در ۹۲ سالگی درگذشت، یک سیاستمدار مدرن، تحصیل‌کرده غرب، طرفدار حقوق زنان و اهل مذاکره و مدارا بود. او با اینکه، به اعتقاد بسیاری از ناظران بین‌المللی، به نماد «دوگانگی‌های انقلاب» تونس تبدیل شد، اما ثبات سیاسی را به این کشور بازگرداند.
سیاستمدار پیش و پس از انقلاب
باجی قائد سبسی یک پا در رژیم گذشته داشت، پای دیگر در «بهار عربی» و «انقلاب یاسمن».
او از زمان استقلال تونس در سال ۱۹۵۶، بارها به وزارت و دیگر مقام‌های کلیدی کشور رسید و در عین حال، به یکی از چهره‌ها و بازیگران مهم در دوران پس از انقلاب سال ۲۰۱۱ تبدیل شد.
با این حال مهم‌ترین عنوانی که از او باقی خواهد ماند، «اولین رئیس‌جمهور منتخب تاریخ تونس» است، زیرا او در یک انتخابات سراسری در سال ۲۰۱۴، با رأی مستقیم مردم این کشور انتخاب شد.
بسیاری معتقدند که انتخاب باجی قائد سبسی -که از نظر سیاسی میراث‌دار حبیب بورقیبه، پدر استقلال تونس، به شمار می‌رفت- جان تازه‌ای به مقام ریاست جمهوری در تونس بخشید و اعتبار آن را احیا کرد؛ مقامی که به اعتقاد او، پس از انقلاب تونس، با وعده‌های انقلابی تهدید می‌شد.
او که بنیانگذار حزب «ندای تونس» بود، نمی‌توانست به مقام ریاست جمهوری برسد، جز در توافق با حزب اسلامگرای النهضه که پس از انقلاب قدرت تازه‌ای گرفته بود. باجی قائد سبسی سیاستمدارانه توانسته بود رقیب جدی خود را به متحد دولت خود تبدیل کند.
راشد غنوشی، رهبر حزب النهضه در پیام تسلیت خود برای باجی قائد سبسی، «دائره‌المعارف خردمندی» و «صبوری» او را در دوران پس از انقلاب ستود و تأکید کرد که «گفت‌وگوی ملی نمی‌توانست به سرانجام برسد، مگر به لطف باجی».
یکی از مسن‌ترین رهبران جهان
باجی قائد سبسی که فقط یک سال از ملکه الیزابت کوچکتر بود، در فاصله نوامبر ۲۰۱۷ تا مه ۲۰۱۸، پس از او، مسن‌ترین رهبر جهان به شمار می‌رفت. اما در ماه‌های آخر، به دلیل بیماری، حال خوشی نداشت.
اولین باری که او بستری شد، اواخر ماه ژوئن بود که دقیقاً همزمان با بستری شدنش، دو حمله انتحاری در تونس، جان یک پلیس را گرفت.
آخرین باری که تصویر سبسی به صورت عمومی منتشر شد، ویدئوی کوتاهی بود از دیدار او با وزیر دفاع تونس که روز دوشنبه ۲۲ ژوئیه در دفتر ریاست جمهوری برگزار شد. در این ویدئو دیده می‌شد که او شدیداً ضعیف شده است.
دو روز بعد، روز چهارشنبه ۲۴ ژوئیه، بار دیگر به بیمارستان نظامی تونس منتقل و در بخش مراقبت‌های ویژه بستری شد، و یک روز بعد نیز، حافظ قائد سبسی، فرزند رئیس‌جمهور که مدتی است ریاست کمیته مرکزی حزب ندای تونس را برعهده دارد، از وخامت حال پدرش خبر داد.
این بار خبر بستری شدن سبسی، همزمان بود با سالروز اعلام جمهوری تونس در ۲۵ ژوئیه ۱۹۵۷، که قاعدتاً در مراسم گرامیداشت آن، رئیس‌جمهور سخنرانی می‌کند.
اما دقایقی بعد، دفتر ریاست جمهوری تونس، خبر درگذشت عالی‌ترین مقام کشور را در صفحه فیس‌بوک خود منتشر کرد. تلویزیون دولتی نیز با متوقف کردن برنامه‌هایش و پخش آیاتی از قرآن، خبر درگذشت سبسی را اعلام کرد.
رئیس‌جمهور تونس زمانی درگذشت که چند ماه بیشتر به پایان دوره ریاست جمهوری‌اش در ماه دسامبر باقی نمانده بود.
پیشتر بستری شدن سبسی، موجی از نگرانی را در میان سیاسیون تونس برانگیخته بود. آنان ضمن درخواست برای شفافیت در زمینه بیماری رئیس‌جمهور، نسبت به شکنندگی اوضاع سیاسی کشور نیز نگران بودند. با این حال، انتشار خبر بیماری سبسی موجب شده بود که با بالا گرفتن بحث‌ها درباره آینده سیاسی تونس، نوعی آمادگی در کشور برای دوران پس از سبسی ایجاد شود.
بلافاصله پس از مرگ رئیس‌جمهور تونس، علاوه بر این که یوسف شاهد، نخست‌وزیر، از هفت روز عزای عمومی خبر داد، برخی از رهبران جهان نیز درگذشت باجی قائد سبسی را تسلیت گفتند.
همچنین پارلمان تونس بر اساس قانون اساسی، اعلام کرد که محمد ناصر، رئیس این پارلمان از این پس تا برگزاری انتخابات، رئیس‌جمهور موقت این کشور است.
قرار بود که انتخابات پارلمانی و ریاست جمهوری تونس، به ترتیب در ششم اکتبر و ۱۷ نوامبر برگزار شود، اما درگذشت باجی قائد سبسی، روند انتخابات زودهنگام ریاست جمهوری در تونس را آغاز کرده است.
بر اساس قانون اساسی تونس، رئیس‌جمهور موقت به مدت ۴۵ تا ۹۰ روز مهلت دارد تا انتخابات ریاست جمهوری را برگزار کند. با توجه به این شرایط، پیش‌بینی می‌شود که انتخابات ریاست جمهوری، چند هفته زودتر از موعد قبلی برگزار شود.
پرورش‌یافته مکتب سیاسی بورقیبه
باجی قائد سبسی، ۲۹ نوامبر ۱۹۲۶ در سیدی بوسعید، روستای ساحلی زیبای تونس و در نزدیکی پایتخت، در خانواده‌ای مرفه به دنیا آمد. او در شهر تونس به مدرسه‌‌ای رفت که بحث‌های سیاسی در آن داغ بود. پس از اخذ دیپلم، در دهه ۱۹۵۰ برای تحصیل در رشته حقوق، راهی پاریس شد.
باجی که از دوران مدرسه در تونس با افکار ناسیونالسیتی رایج در آن دوره آشنا شده بود، در دوران دانشگاه، به صورت فعال در شبکه‌ای فعالیت می‌کرد که حبیب بورقیبه برای حزبش (الحزب الحر الدستوری الجديد) تشکیل داد. او همچنین در پاریس، معاون انجمن دانشجویان مسلمان شمال آفریقا و عضو فعال جنبش مقاومت علیه استعمار فرانسه شد.
زمانی که برای آغاز حرفه وکالت، به تونس بازگشت، این کشور دیگر استقلال خود را به دست آورده بود. او نیز وارد حکومت جدید شد و به مقام‌های امنیتی رسید. در ابتدای سال ۱۹۶۳، پس از سوءقصد نافرجام علیه بورقیبه، رئیس اداره امنیت ملی شد و سپس معاون وزیر کشور در دوران وزارت طیب مهیری.
با درگذشت وزیر کشور وقت، باجی قائد سبسی برای اولین بار در سال ۱۹۶۵ به وزارت رسید. در همین دوره بود که جنگ شش روزه اعراب و اسرائیل درگرفت و همچنین جنبش دانشجویی تونس شدیداً از سوی حکومت این کشور سرکوب شد. شاید یکی از نقاط تاریک زندگی سیاسی سبسی، همین سرکوب باشد.
سپس در دولت باهی ادغم، سومین نخست‌وزیر بورقیبه، وزیر دفاع شد و در سال ۱۹۶۹، به عنوان نماینده از حوزه انتخابیه شهر تونس به مجلس راه یافت. یک سال بعد، سفیر تونس در فرانسه شد، اما به علت اختلافی که با حزب حاکم پیدا کرد، از این مقام کناره گرفت. او پس از چندی، از حزب حاکم اخراج شد.
دهه ۱۹۷۰، سال‌های دوری او از صحنه سیاسی تونس بود. تا اینکه در دوره نخست‌وزیری محمد مزالی، که امیدهایی را برای استقرار دموکراسی و پایان دادن به قدرت استبدادی بورقیبه ایجاد کرده بود، به دولت بازگشت و در ۱۹۸۱، به وزارت امور خارجه تونس رسید.
در این دوره، کشورهای عربی با بحران‌های مختلف از جمله جنگ داخلی لبنان روبه‌رو بودند. همچنین پناه دادن به مبارزان سازمان آزادیبخش فلسطین از سوی تونس، جنجال آفرید و موجب اجرای عملیات «پای چوبین» از سوی اسرائیل شد. در این عملیات جنگنده‌های نیروی هوایی اسرائیل به مقر مرکزی سازمان آزادیبخش فلسطین در تونس حمله کردند.
او در اواخر دوره ریاست جمهوری بورقیبه نیز، در سال ۱۹۸۶، سفیر تونس در آلمان غربی شد.
اما کودتای بدون خونریزی زین‌العابدین بن‌علی علیه بورقیبه، نه تنها امیدواری‌ها درباره برقراری دموکراسی را از بین برد، بلکه فضای سیاسی کشور را بسته‌تر کرد.
سبسی در ابتدا تلاش کرد با پیوستن به حزب بن‌علی (التجمع الدستوری الديمقراطی) در دوره جدید نیز به ایفای نقش بپردازد. او بار دیگر به عنوان نماینده وارد مجلس شد و از سال ۱۹۸۹ تا ۱۹۹۱ به سمت ریاست پارلمان رسید؛ مقامی که بعداً موجب انتقادها از او شد.
اما همکاری با بن‌علی که روی خوشی به وفاداران بورقیبه نشان نمی‌داد، برای کسی که خود را وامدار بورقیبه می‌دانست دشوار بود. سبسی به مرور از حکومت بن‌علی فاصله گرفت و کم‌کم خود را از صحنه سیاسی تونس کنار کشید.
این کناره‌گیری، در سال‌های بعد، به وجهه و اعتبار مردمی او کمک کرد و تا حدودی سبب جبران سال‌های قدرت داشتن او در حکومت بن‌علی شد.
بازگشت به قدرت پس از انقلاب تونس
پس از انقلاب تونس در ژانویه ۲۰۱۱ که به پایان دوران بن‌علی منجر شد، باجی قائد سبسی بار دیگر به قدرت بازگشت و به مقام نخست‌وزیری در دولت موقت رسید. در آن زمان، او را به عنوان سیاستمداری می‌دانستند که توانایی مدیریت دوران گذار را دارد.
سبسی در ابتدا قصد داشت که با همان دولتمردان وقت، کار را پیش ببرد، اما به دنبال استعفای برخی از اعضای کابینه، در هفتم مارس ۲۰۱۱، فهرست وزرای جدید را منتشر کرد که تقریباً هیچ کدام از آنان سابقه سیاسی نداشتند.
در این دوره، انتخابات مجلس مؤسسان برای تدوین قانون اساسی جدید برگزار شد. با پیروزی ائتلاف اسلامگرایان، حمادی جبالی، دبیرکل حزب النهضه و نامزد ائتلاف پیروز، در ۲۴ دسامبر همان سال، جایگزین سبسی شد.
در همان ماه‌های نخست پس از انقلاب، پخش فیلم «پرسپولیس» ساخته مرجان ساتراپی، کارگردان فرانسوی ایرانی‌تبار از شبکه تلویزیونی نسمه جنجال به پا کرد. این فیلم که درباره قدرت گرفتن اسلامگرایان در ایران است، به زبان تونسی دوبله شده بود.
در حالی که اقبال به حزب اسلامگرای النهضه پس از انقلاب افزایش یافته بود، پخش چنین فیلمی، بازتاب وسیعی در جامعه تونس آن زمان داشت. خشم اسلامگرایان تندرو از پخش این فیلم به حدی بود که علاوه بر حمله به دفتر این شبکه و همچنین خانه رئیس آن، پرونده‌ای نیز علیه این شبکه در دادگاه تشکیل شد.
باجی قائد سبسی پس از پایان دوران نخست‌وزیری دولت موقت، وکالت شبکه نسمه در این پرونده را بر عهده گرفت.
چهره اصلی اپوزیسیون پس از انقلاب
پیروزی اسلامگرایان در انتخابات موجب شد که باجی قائد سبسی به چهره اصلی مخالفان تبدیل شود. او در ۲۰۱۲، یک حزب جدید با نام «ندای تونس» تأسیس کرد که هدفش تجمیع نیروهای اپوزیسیون حول یک محور بود.
قتل دو چهره مهم احزاب چپ و ضداسلامی در سال ۲۰۱۳ از سوی اسلامگرایان و عدم توانایی حزب النهضه در کنترل اسلامگرایان تندرو، موجب ایجاد نارضایتی‌هایی علیه دولت اسلامگرایان شد. اما او به دشمنی با حزب اسلامگرای النهضه، حزب حاکم، برنخواست و گفت که خارج کردن این حزب از قدرت، یک اقدام ضددموکراسی است.
با این حال، باجی قائد سبسی تأکید داشت که انقلاب تونس حاصل تلاش یک حزب سیاسی خاص نبود و هیچ حزبی نمی‌تواند آن را به نفع خود مصادره کند.
در سال ۲۰۱۳، پس از آنکه محمد مرسی، رئیس‌جمهور اسلامگرای مصر از سوی ارتش این کشور کنار گذاشته شد، باجی قائد سبسی به طور محرمانه با راشد غنوشی، رهبر حزب اسلامگرای النهضه تونس در یکی از هتل‌های پاریس ملاقات کرد. این ملاقات و توافق این دو چهره سیاسی تونس، در تحولات بعدی این کشور بسیار سرنوشت‌ساز بود.
نارضایتی‌های داخلی و اتفاقات منطقه‌ای موجب شد که حزب النهضه عقب‌نشینی کند و با وجود انتقادها از سبسی برای سابقه عضویت در حزب بن‌علی، او توانست گروه‌های مخالف دولت، از جمله سوسیالیست‌ها، حزب کارگر تونس، نیروهای راست میانه و حتی بازماندگان حکومت بن‌علی را با خود همراه کند و در انتخابات پارلمانی و سپس در انتخابات ریاست جمهوری سال ۲۰۱۴ به پیروزی برسد.
به این ترتیب، او جانشین منصف مرزوقی، رئیس‌جمهور پیشین و رقیب اصلی خود شد. توافق با النهضه موجب شده بود که قدرت سیاسی سبسی دچار بحران‌های داخلی نشود. او مهم‌ترین ابزار قدرت را «مذاکره» و «چانه‌زنی» می‌دانست.
در دوره ریاست جمهوری او، دادگاه‌هایی برای قربانیان شکنجه، قتل، تجاوز و فساد در سال‌های ۱۹۵۳ تا ۲۰۱۳ برگزار شد.
اما در این دوره شدت گرفتن حملات تروریستی اسلامگرایان، کام دولت او را تلخ کرده بود. خونبارترین حمله، حمله به یک هتل در نزدیکی شهر سوسه بود که منجر به کشته شدن ۳۸ نفر شد.
در زمینه اقتصادی، در حالی که دولت توان مهار بیکاری را نداشت، سبسی توانست از صندوق بین‌المللی پول کمکی ۲.۹ میلیارد دلاری بگیرد.
با این حال، ریاست جمهوری سبسی، انتقاداتی را نیز برانگیخت. برخی معتقد بودند که توافق با اسلامگرایان، ماهیت حزب ندای تونس را که یک حزب لائیک است، زیر سؤال برد. همچنین برخی دیگر، حمایت‌های او از پسرش، حافظ قائد سبسی را که در حزب ندای تونس، جانشین پدرش شد، «غیردموکراتیک» و یک «انحراف» دانستند.
با وجود این انتقادات، سبسی تلاش کرد که چهره یک «سیاستمدار پیرو بورقیبه» را با یادآوری تلاش‌های بورقیبه در زمینه حقوق زنان، حفظ کند. پارلمان تونس در دوره او قانون مبارزه با خشونت علیه زنان را به تصویب رساند و در دوره او طرح قانون برابری زن و مرد در ارث ارائه شد. با این حال قانون برابری زنان و مردان در ارث هنوز به سرانجام نرسیده است.
با وقوع اعتراضات مردمی علیه عبدالعزیز بوتفلیقه در الجزایر، کشور همسایه تونس، باجی قائد سبسی نیز اعلام کرد که دیگر در انتخابات آتی ریاست جمهوری کشورش، نامزد نخواهد شد.
آینده شکننده تونس
چند ساعت پس از مرگ باجی قائد سبسی، محمد ناصر، در سخنانی در تلویزیون تونس، مردم این کشور را به اتحاد دعوت کرد.
تونس در میان کشورهای عربی که در سال‌های اخیر درگیر اعتراضات مردمی شدند، تنها کشوری است که توانسته با وجود زلزله‌های سیاسی، اوضاع نابسامان اقتصادی و حملات تروریستی، در راه دموکراسی قدم بردارد. اما هنوز به نظر می‌رسد که دموکراسی در این کشور، شکننده است و با تهدید‌هایی مواجه است.
علاوه بر بیکاری ۱۵ درصدی، سایه مرگبار حملات تروریستی و ادامه داشتن جنگ داخلی لیبی در همسایگی تونس، اختلافات عمیق سیاسی، آینده کشور را مبهم کرده است.
در آخرین انتخاباتی که در تونس برگزار شد، حزب اسلامگرای النهضه توانست در بسیاری از شهرها، در انتخابات شهرداری‌ها پیروز شود و این پیروزی، بار دیگر نگرانی‌هایی را در زمینه اوج‌گیری اسلام سیاسی در تونس و تنش‌های پس از آن به وجود آورده است.
از سوی دیگر، اختلافات میان پسر سبسی و یوسف شاهد، نخست‌وزیر کنونی، روز به روز جدی‌تر می‌شود. با به قدرت رسیدن حافظ قائد سبسی در حزب ندای تونس، یوسف شاهد نیز حزب خود را (تحيا تونس) به راه انداخته و برای پیروزی در دو انتخابات پیش‌رو تلاش می‌کند.
سمبل اختلافات سیاسی تونس را می‌توان این روزها در عدم تشکیل دادگاه قانون اساسی تونس مشاهده کرد. هشت سال پس از انقلاب، هنوز احزاب مختلف بر سر انتخاب اعضای این دادگاه به توافق نرسیده‌اند.
بیماری باجی قائد سبسی، این اختلافات را عیان‌تر ساخت. اکنون باید دید مرگ او چه تغییراتی در تونس پیش خواهد آورد.